Het einde van toegeven aan de verleiding die Temptation Island heette

Wie werd verleid—en wie droeg de verantwoordelijkheid?

Click here for English.

Temptation Island is niet meer. Althans, in Nederland en België. RTL heeft de stekker eruit getrokken en daarmee verdwijnt een van onze langstlopende liefdesexperimenten van de buis. De directe aanleiding is een groep oud-deelnemers die naar buiten bracht hoe diep de psychische littekens van hun deelname snijden. Blijkbaar hadden we een rechtszaak nodig om dat eindelijk onder ogen te zien.

De stop van zo’n populair programma roept een grotere vraag op: wie werd hier eigenlijk verleid? De deelnemers, die – soms naïef – dachten ongeschonden (en met meer volgers) uit het experiment te komen? Of wij als kijkers, die gretig worden meegezogen in een miniwereld vol drama en tijdelijk opgeschorte gedragsregels? Of toch de producenten, die dankzij torenhoge kijkcijfers moeiteloos verdienen aan andermans liefdesleed?

Laten we ze eens alle drie onder de loep nemen.

Dat de makers van Temptation Island niet altijd de touwtjes in handen hebben, bleek laatst uit de Spaanse versie. Een deelnemer zag zijn vriendin vreemdgaan, negeerde de regels en sprintte het format uit—viraal als de Montoya, por favor-meme. Een bewijs dat emotie zich niet laat regisseren.

Nederland als reality-tv-laboratorium

Ik ben net zo oud als de Nederlandse reality tv. Of ik daar trots op ben, weet ik niet, maar het betekent in ieder geval dat ik de eerste formats—Big Brother, De Gouden Kooi—nooit live heb gezien. Daarvoor had ik naslag nodig en ontdekte ik dat men deze beginperiode graag bestempelt als de ‘democratisering van televisie’: plotseling was zendtijd niet langer voorbehouden aan BN’ers en royalty, maar mochten ‘gewone’ mensen ook een plek op het scherm opeisen. Of ja, mochten—hun privéleven werd vooral tot publiek domein verheven. Nederland liep daarin voorop.

Vandaag de dag behoren we tot de wereldtop in het bedenken van nieuwe reality formats. “We zijn bereid om te experimenteren,” zegt Peter Lubbers, CEO van Banijay Benelux, en dat blijkt. Van relationele stresstests tot dansmarathons waarbij kandidaten letterlijk instorten—alles om ons te laten blijven kijken. Temptation Island is een van de succesvolste exportproducten uit die kweekvijver.

Een greep uit het Nederlandse reality tv aanbod—niet alleen op commerciële zenders, maar ook op de publieke omroep.

Net als voedsel dat wordt gemuteerd tot het precies zoet genoeg is naar onze smaak, is reality-tv ook geëvolueerd: simpelweg meekijken met andermans privéperikelen bleek niet genoeg. Formules zijn aangescherpt, prikkels opgevoerd. Wat het best blijkt te scoren is seks en liefde. Daar kunnen we niet níet naar kijken. En de producenten weten dat: hoe wreder de afwijzing, hoe ongemakkelijker de confrontatie, hoe hoger de kijkcijfers.

Reality tv als experiment zonder ethiekcommissie

Elk realityprogramma is in de kern een experiment. Kandidaten melden zich aan en worden onderworpen aan een sociale proef. Bij Temptation Island is die opzet glashelder: stelletjes worden gescheiden en omringd door verleiders, met als doel hun relatie op de proef te stellen. De beloning? Als je het volhoudt, mag je naar huis met de partner die je vóór het programma ook al had. Dat klinkt als een absurde spelshowprijs, maar hier werkt het.

Na het luisteren van de podcastserie Hoe oké is Reality TV? en het doorploegen van een dozijn artikelen kom ik steeds op dezelfde conclusie uit: het is niet ethisch. Enerzijds omdat deelnemers nooit écht kunnen overzien wat deelname inhoudt en wat de gevolgen zullen zijn. Anderzijds omdat de controle die ze denken te hebben een illusie is. Zodra de camera draait, transformeert hun realiteit in die van reality tv: een wereld die wordt gestuurd door slimme edits, interessante verhaallijnen en formats die deelnemers bewust over de schreef laten gaan.

Een ex-deelnemer van De Villa ontdekte via de live-uitzending op tv dat ze was aangerand, vertelde ze in #BOOS.

Een nachtmerrie verpakt als sprookje

Hoe onrealistisch reality tv ook is, het sijpelt door in hoe we de echte wereld bekijken. Loes Reijmers schreef in 2017 al over hoe het genre vooroordelen versterkt, en onderzoek bevestigt dat jonge kijkers van realityprogramma’s vaker vasthouden aan traditionele man-vrouwbeelden.

Lees vooral het artikel zelf, maar in de kern komt het hierop neer: mannen worden neergezet als jagers die altijd op seks uit zijn, terwijl vrouwen de ‘poortwachters’ van seksualiteit moeten spelen. Mannen willen zich niet binden, vrouwen offeren zich op voor de liefde. En als klap op de vuurpijl is de basisopzet van Temptation Island vaak dat een stel meedoet omdat híj in het verleden is vreemdgegaan en zich nu moet ‘bewijzen’.

Snippet uit het artikel van Loes Reijmers

Waarom wij collectief bleven kijken

Ik kan eerlijk toegeven dat de deelnemers van Temptation Island in sommige jaren dat ik keek de enige representatie waren van mensen die niet studeerden of op het VWO hadden gezeten.

Dit is zo’n feitje dat je vast weleens over de borrelplank hebt horen schuiven: hoogopgeleide mensen kijken graag naar reality tv. RTL riep dat ooit met enige trots de wereld in. Reality tv als ‘antropologisch veldwerk’, puur uit interesse in de menselijke aard. Maar laten we eerlijk zijn—wie houden we hier voor de gek?

Een andere reden dat we reality-tv kijken, is dat het psychologisch gezien troost biedt: het is veilig om andermans drama en pijn te aanschouwen, zolang het onszelf niet raakt.

Filosoof Tinneke Beeckman stelt dat de kloof tussen hoogopgeleide kijkers en lager opgeleide deelnemers niet alleen een onderwijs-, maar ook een klassekwestie is. We lachen om de fouten van de deelnemers, en verheven onszelf daarmee. En zelfs als ze zich verstandig gedragen, zijn de programma’s zo ingericht dat ze alsnog zullen falen. Niet ondanks, maar dankzij het onethische concept blijven we kijken. Net zoals het Romeinse publiek zich vanaf de tribunes vergaapte aan gladiatoren die hun lot tegemoet gingen, doen wij dat nu—veilig thuis, verscholen achter een scherm, waar het leed dat zich op tv afspeelt ons nooit echt kan raken.

Nog een reden waarom reality kijken aantrekkelijk is: het is escapisme van de gedragsregels die we in ons eigen leven hebben opgelegd - zo hebben vrouwen in dit programma ook gewoon lust.

De verliezers van de verleiding

Neergedaald van ons zelfopgebouwde voetstuk kunnen we concluderen dat hoogopgeleide kijkers misschien toch niet zo trots hoeven te zijn op hun ‘antropologische interesse’ in reality tv. En zolang we massaal blijven kijken, maken we het producenten lastig om zich nog af te vragen of dit soort programma’s ethisch verantwoord is. Voor hen voelt het alsof ze na al dat experimenteren de loterij hebben gewonnen.

Dan zijn er nog de deelnemers. Net als bij andere mensen die je online of op tv ziet, bouw je een ‘parasociale relatie’ met ze op—je krijgt het gevoel dat je ze kent. Je kan fan van ze worden, of ze juist verachten. Maar het vreemde aan reality tv deelnemers is dat we eraan gewend zijn geraakt om ze als pionnen in een spel te zien. En zodra ze ‘vrij’ komen, is de stap klein om die machtsverhouding van ‘veilig vanaf de bank schreeuwen hoe dom of belachelijk iemand is’ te verplaatsen naar de commentsectie van hun social media.

Zo belanden de deelnemers in een nieuwe beproeving: bekendheid. Die bereikt meestal een korte piek—volgers willen even weten hoe het met ze afloopt. Maar zodra de camera’s uitgaan en ze weer gewone mensen worden, verdwijnt de interesse net zo snel als die gekomen was. Want zodra ze zelf weer bepalen wat ze delen en wat niet, blijkt dat niemand zo filterloos is als het reality format liet lijken.

En zo kunnen we concluderen dat de deelnemer de enige speler is die altijd verliest.

Hier beschrijft Schutten wat ze zoeken in kandidaten: ze moeten geen filter hebben, direct zeggen wat ze denken en schaamte voorbij zijn. “Nadenken is een nadeel.” Ironisch bedenk ik me dat, zelfs als een hoogopgeleid iemand zou willen meedoen aan reality-tv, diegene waarschijnlijk niet eens door haar screening zou komen.

Kan reality tv ‘woker’ worden?

Sinds RTL na het De Villa-incident even alle realityprogramma’s stillegde, is er hard gewerkt aan het ‘verwoken’ van het genre. Temptation Island keerde terug onder de naam Love or Leave, met een twist: minder pure verleiding, meer ‘zoektocht naar een betere match’. Psychologische screenings, strengere protocollen, nazorg—de hele checklist werd afgevinkt.

Toch overleven sommige concepten simpelweg de tand des tijds niet. Hoeveel regels je ook toevoegt, reality tv blijft een kunstmatige miniwereld die niet losstaat van wat erbuiten gebeurt. RTL neemt nu misschien meer verantwoordelijkheid, maar dat maakt het format nog niet ethisch waterdicht.

Het nieuwste experiment op Videoland: Paradise Hotel, waar deelnemers verdienen aan de verleiding van anderen.

Interessant genoeg is de verantwoordelijkheid van de kijker hiermee nog niet uitgespeeld. We bleven massaal smullen van Temptation Island, hoe grof of hartverscheurend het ook werd. Waarom is dit programma nooit écht gecanceld? Omdat RTL op tijd ingreep? Of omdat niemand die op dit hoekje van het internet belandde op zoek was naar reflectie—maar gewoon naar makkelijk vermaak?

De producent, SimpelZodiak, liet in een veelzeggend statement weten ‘open te staan’ voor een verantwoorde versie. Oftewel: als een uitzender zich aandient, kunnen we gewoon weer verder.

En daarmee ligt de vraag weer bij ons. Stel dat Temptation Island terugkomt—kan jij dan de verleiding weerstaan?

Dank voor het lezen! Ben je nog niet geabonneerd? Dan zou ik het geweldig vinden als je dat doet - of tip een vriend(in) over deze Substack!